Rituelen en roots
Interview door Stijn Buyst
Muzikante, danseres en theatermaakster Ibelisse Guardia Ferragutti werd geboren in Bolivia en groeide later op in Brazilië. Drummer Frank Rosaly is van Puertoricaanse afkomst, maar groeide op in Arizona, waarna hij naam maakte in de freejazz-scene van Chicago.
Toen de twee een goed decennium geleden de liefde vonden bij elkaar, begonnen ze samen aan een lange zoektocht naar hun mestizo-roots en de muziek, tradities en rituelen van hun voorouders.
Vorig jaar kwam bij International Anthem ‘Mestizx’ uit, een lp waarop ze de eerste resultaten van die zoektocht presenteren. Voer voor een diepgaand gesprek.
Ibelisse: ‘Onze ontmoeting bracht ons dichter bij onze mestizo-achtergrond. Dat we allebei zowel koloniale als inheemse voorouders hebben, verbond ons.
Frank komt natuurlijk uit de free jazz, terwijl ik eerder vanuit rituelen denk. Ik denk dat we met ‘Mestizx’ een sweet spot tussen free jazz, storytelling en liedjes gevonden hebben.’
Frank: ‘Ik was altijd al aangetrokken tot free jazz als uiting van verzet, zoals het historisch is ontstaan. Tegenwoordig zijn er weer meer groepen die het zo zien, zoals Irreversible Entanglements en Moor Mother. Maar in de vroege jaren 2000 miste ik dat element in de muziek: toen voelde het toch meer als een stijloefening.
Toen ik in die tijd van Arizona naar Chicago verhuisde, was ik plots omringd door al die geïmproviseerde muziek. Dat was een revolutionaire ervaring: holy shit, kan je dat ook doen?
Door mijn ontmoeting met Ibi, die al heel haar leven een activiste is, herinnerde ik me dat dat inhoudelijke element voor mij integraal deel uitmaakt van de muziek.
Frank Rosaly
Maar toen mensen me vertelden dat het geen zin had om mijn improvisaties een titel te geven, leek het wel alsof die muziek haar geëngageerde roots was kwijtgeraakt.
Door mijn ontmoeting met Ibi, die al heel haar leven een activiste is, herinnerde ik me dat dat inhoudelijke element voor mij integraal deel uitmaakt van de muziek. Toen we aan deze plaat begonnen dacht ik dan ook dat het een heel experimentele, noisy plaat zou worden, maar we dreven steeds meer af richting liedvorm.’
Ibelisse: ‘De volksmuziek van onze voorouders nam al snel een luidere plek in, alsof ze ons eraan wilden herinneren dat we ook ten opzichte van hen een verantwoordelijkheid hadden. Daar zijn we dan met veel eerbied mee aan de slag gegaan, om hun zoektocht naar bevrijding te eren.’
ANDES
Ibelisse, in de hoestekst schrijf je dat je met veel schroom dat Andes-gedeelte van je roots onderzocht, omdat sommige van je voorouders kolonisten waren.
In ‘Mestizx’ zing je letterlijk: ‘soy el problema y soy la respuesta’ – ik ben het probleem en ik ben het antwoord.
Ibelisse: ‘Opgroeien in Bolivia is erg ingewikkeld, omdat we allemaal gemengde roots hebben. Er heerst ook vandaag nog veel verdeling op basis van huidskleur. Aan bepaalde rituelen mogen wij als mestiezen gewoon niet deelnemen. Maar iedereen groeit wel op met Andesmuziek, omdat die folklore luid aanwezig is.
Ik wilde oorspronkelijk niet aan die muziek raken, wegens mijn koloniale roots – mijn naam is Guardia, weet je wel. Ik wilde de bestaande grenzen respecteren. Daarom vond ik dat mijn eerste stap moest zijn om te erkennen wat er gebeurd is.
Ik ben de kolonisator, maar na vijf generaties ben ik ook de gekoloniseerde geworden. Dus waarom zou ik na vijfhonderd jaar mezelf nog steeds niet mogen identificeren als Andesmuzikant?
Ik begrijp het heel goed: de koloniale wonden zijn zo diep en die mensen zijn bang voor appropriatie en misbruik van hun kennis. Gek genoeg is het na de release van de plaat toch nog gebeurd: een stel inheemse Bolivianen hebben me geadopteerd. Ze wijden me in in hun wereldbeeld, dat ik erg respecteer en waar ik zo zorgzaam mogelijk mee omga.
Ik ben dus nu ook de echte Andeskosmologie en de muziek aan het leren, wat heel wat anders is dan wat je op Spotify hoort.’
Ik ben de kolonisator, maar na vijf generaties ben ik ook de gekoloniseerde geworden. Dus waarom zou ik na vijfhonderd jaar mezelf nog steeds niet mogen identificeren als Andesmuzikant?
Ibelisse
Je oom speelde bij Los Kjarkas, die over de hele wereld getourd hebben met die muziek. Nu, ik ken wel de Chileense Victor Jara en Violetta Parra, de wegbereiders van het politiek getinte Nueva Cancion, maar Los Kjarkas kan ik moeilijker politiek plaatsen, ook al omdat ik de Boliviaanse geschiedenis niet zo goed ken.
Ibelisse: ‘Victor Jara en Violetta Parra zijn ook in Bolivia erg belangrijk geweest. Los Kjarkas zou je kunnen vergelijken met Victor Jara, maar het grote verschil is dat in Chili de inheemse bevolking bijna helemaal uitgeroeid is. Er zijn nog wel de Mapuche, maar die zijn met heel weinig.
In Bolivia zijn de oorspronkelijke bewoners – onder meer Quechua, Aymara, Guaraní – nog wél in de meerderheid, dus de verhoudingen liggen anders.
Zeker tot de jaren tachtig was er veel sociale en politieke onrust. Nu nog steeds, eigenlijk. Maar het is een ingewikkeld verhaal, omdat we in Bolivia veel opeenvolgende dictaturen gekend hebben. Om die hele geschiedenis te begrijpen, laat ik me graag bijstaan door de sociologe en historica Silvia Rivera Cusicanqui (emeritus professor aan de San Andrès universiteit in La Paz, sb). Zij heeft me veel over de Boliviaanse geschiedenis geleerd.
Het huidige geluid van Los Kjarkas vind ik een beetje te poppy, maar hun grote verdienste is dat ze in de jaren zeventig de folkloremuziek terug hebben opgevist. Sinds de negentiende eeuw was het verboden om die muziek te spelen. Ze hebben ze wel wat aangepast, met Spaanse instrumenten als de gitaar en een Westerse stemming – wat wij in de diaspora ‘criollo’ noemen.
Toch hebben ze de mensen wel anthems gegeven waar ze trots op konden zijn. Zeker hun vroege muziek was ongelofelijk poëtische protestmuziek. Frank en ik zijn naar een stadionconcert geweest van hen, en we hebben allebei dikke tranen gehuild, omdat het muziek is die voor mensen bevestigt dat ze daar thuishoren.’
Was jouw familie even muzikaal, Frank?
Frank: ‘Wel, ik had alleszins geen beroemde oom die de wereld rondreisde. En al zeker geen twee (een Braziliaanse oom van Guardia Ferragutti speelde accordeon bij Gilberto Gil, sb).
Ik hoorde thuis wel veel salsa en Spaanstalige ballades. En we aten Puertoricaans. Maar omdat ik in Arizona opgroeide, voelde het als twaalfjarige niet alsof we onze afkomst echt omarmden.
Mijn vader was naar daar gekomen om in het leger te dienen en mijn ouders wilden vooral integreren: buitenshuis waren we zo Amerikaans mogelijk – heel hard proberen om niet met een accent te praten enzo… Triest eigenlijk.
Het stukje Puertoricaanse cultuur waar mijn ouders niet erg vertrouwd mee waren, daar had ik geen flauw vermoeden van, tot ik er in mijn twintigerjaren over begon te lezen…’
Frank
Het stukje Puertoricaanse cultuur waar mijn ouders niet erg vertrouwd mee waren, zeg maar het Afro-indigene stuk – bomba en plena en de folkloristische muziek – daar had ik geen flauw vermoeden van, tot ik er in mijn twintigerjaren over begon te lezen…’
Het voelt als ouders die hun kind wilden beschermen.
Frank: ‘Zeker, ik weet niet of ik in hun situatie een andere keuze zou hebben gemaakt. Maar toen ik erover begon te lezen, besefte ik toch heel snel dat Puerto Rico in een deel van de Verenigde Staten is veranderd. De kolonisatie heeft er echt gewonnen. De laatste twintig jaar is er wél een beweging ontstaan om die wortels te herontdekken. Dat vond ik heel mooi.’
Ibelisse: ‘Bad Bunny heeft het zelfs met hiphop gedaan!’
Frank: ‘Op zijn nieuwe plaat heeft hij het op een ongelofelijke manier over die onderwerpen. Het maakt me razend trots dat de problematiek daarmee internationaal gehoord wordt, want ik vind het erg spijtig dat ik in het Arizona van de jaren zeventig zo beschaamd was over mijn roots. En met ‘Mestizx’ proberen we ook daar ook aan bij te dragen.’
Jullie vertelden net al over het proces dat jullie doorlopen hebben: gesprekken met geschiedkundigen, activisten, traditionele genezers...
Ibelisse: ‘Met de Boliviaanse mensen die mijn leermeesters wilden zijn, hebben we al ongelofelijke ceremonies mogen doen. Het is ook niet aan territorium gebonden: Frank kan daardoor net zo goed met zijn afstamming in contact treden. Een van de dingen die we leerden uit die sessies, is dat vergiffenis heel belangrijk is.
Een belangrijke techniek is ook om op zoek te gaan naar je innerlijke krijger, om de dingen te zien zoals ze zijn, en de overlevingskeuzes van onze voorouders trachten te begrijpen.
Muziek speelt ook een belangrijke rol, al bestaat er in het Aymara – één van de inheemse talen – zelfs geen woord voor muziek.
Alleen al daaraan kan je zien dat muziek een heel andere functie heeft dan in de Westerse wereld. Het is een manier om de verbinding met je voorouders aan te gaan, met de aarde en met voorbije en komende generaties.’
Muziek speelt ook een belangrijke rol, al bestaat er in het Aymara – één van de inheemse talen – zelfs geen woord voor muziek.
Ibelisse
BLACK LIVES MATTER
‘Mestizx’ past in een trend van politiek getinte thematische platen: de ‘Coin Coin’-platen van Matana Roberts, jaimie branch’ ‘Fly or Die’-reeks of zelfs de recente plaat van Mette Rasmussens ØKSE.
Frank: ‘Ik zie een rechtstreeks verband met de toestand in de wereld. Voor mij persoonlijk was de Black Lives Matter-beweging erg belangrijk. Dat heeft freejazz-muzikanten met een lichte huid zoals mezelf er zeker aan herinnerd wat de oorsprong van deze muziek is.
(valt stil) De wereld staat gewoon in brand. Soms wordt het me echt te zwaar.’
Ik hoorde van Aaron Cohen, die jazz doceert in Chicago, dat één van zijn leerlingen niet meer naar de les komt, uit schrik voor de ICE-raids (gerichte invallen onder Trump om mensen zonder papieren op te pakken).
Frank: (zucht diep) Ongelofelijk. Aaron is mijn maatje: een bijzondere kerel die naar alle concerten komt. Ik vind het erg moeilijk om al die raids, en de hoeveelheid haat die door dit nieuwe fascistische regime verspreid wordt, te verwerken. Dat komt heel dicht bij mijn eigen verhaal. Ik kan niet anders dan aan de angst van mijn ouders denken, toen ze in de jaren zeventig naar Arizona kwamen. Wij zijn nu ook bang om in de Verenigde Staten te gaan touren, bijvoorbeeld.
Het lijkt erop dat mensen die zich tegen de regering uitspreken, zich aan onderdrukking mogen verwachten. Er heerst een angst om vrij te spreken die er voordien niet was. Onze plaat mag dan wel kritisch zijn voor het systeem in het algemeen, maar misschien worden we in de States nu ook wel als dissidenten gezien?’
Ibelisse: ‘Voor mij is dat anders, omdat ik opgroeide in de wetenschap dat Victor Jara gestorven is voor de liedjes die hij zong en dat ze, voordat ze hem executeerden, ook nog zijn handen braken. Ik ben opgegroeid zonder vrijheid van meningsuiting, zonder enige vorm van vrijheid zelfs. Silvia spreekt wél nog steeds vrijuit, maar zij is héél vaak uit Bolivia verbannen en gemarteld.’
FEMINISME
Kan je vertellen hoe jij aan je activisme begonnen bent, Ibelisse?
Ibelisse: ‘In Bolivia is activisme een overlevingsmechanisme. Door het gebrek aan goed onderwijs is er ook een totaal gebrek aan technologische middelen. De eerste grote actie waaraan ik deelnam was een protest tegen de privatisering van de watervoorzieningen: we noemden het de wateroorlog.
Dat is de eerste keer dat ik als een krijger de straat ben opgetrokken. Uiteindelijk hebben we gewonnen en is die privatisering teruggedraaid. Toen ben ik beginnen beseffen hoe belangrijk soevereiniteit is – van grondgebied, maar net zo goed over je lichaam.
Ik besefte snel dat je niet altijd met stokken de straat hoeft op te trekken, maar dat het ook een psychologische, emotionele en spirituele strijd is.
Ik besefte snel dat je niet altijd met stokken de straat hoeft op te trekken, maar dat het ook een psychologische, emotionele en spirituele strijd is.
Ibelisse
Vandaag doe ik hetzelfde maar dan met kunst, en door te leren van mensen als Silvia. Ik ga vooral op zoek naar stemmen die niet gehoord worden, en culturen die worden uitgewist. Daarom was het zo belangrijk dat ik toestemming kreeg om met die inheemse mensen te werken en over hun zorgzame omgang met mensen en de aarde te leren.
Het is een ecologisch activisme, dat ik ook doortrek door maandelijkse gesprekken te organiseren, waarin wij – vaak leden van de Zuid-Amerikaanse diaspora die in Amsterdam wonen – praten over onze strijd met koloniale mindsets, en hoe we die kunnen deconstrueren.
Luisteren is daar een belangrijk onderdeel van. Een van de dingen die ik in Bolivia geleerd heb is dat écht luisteren een politieke actie is.’
Er zit ook een sterke feministische kant aan Mestizx. In ‘Invocacçāo’ zing je over je grootmoeders en het werk dat ze verzetten.
Ibelisse: ‘Ik zing dat lied in het Portugees omdat het de eerste taal was die ik sprak, de taal van mijn moederskant. Het is geïnspireerd door ‘Vale do Jucá’, van Siba, een lied over hoe de slaven op plantages voor de aarde zorgden. Dat deed me denken aan de verhalen die mijn grootmoeders misschien niet konden vertellen. Die tekst is een soort gebed, waarin ik hen toestemming vraag om verbinding te maken met hun dromen en hun angsten.
Wil jij nog iets over feminisme zeggen, Frank?’
Frank: ‘Wel, mijn vader is vertrokken toen ik nog erg jong was, dus ik ben opgevoed door mijn zus en mijn moeder. Ik heb hun ervaringen van heel nabij opgenomen. Ik voel me dan ook erg verbonden met het feminisme, ook al omdat ik een nogal vrouwelijke man ben.’
Mijn vriendin kwam laatst totaal gechoqueerd thuis, toen een collega een zin was begonnen met ‘Ik ben geen feministe, maar…’.
Ibelisse: ‘Dat herken ik. In Latijns-Amerika zijn vrouwen vaak grotere machistas dan de mannen. Da’s natuurlijk een overlevingsmechanisme, maar het was voor mij één van de redenen om Zuid-Amerika te verlaten, hoewel het op veel andere gebieden een prachtige plek is.’
MAGIE
Kan je nog wat meer vertellen over hoe dat activisme op het podium beland is?
Ibelisse: ‘Nog voordat ik Frank ontmoette, zag ik in Amsterdam concerten van Hamid Drake, Natural Information Society en ICP Orchestra, en die deden me heel erg aan de Boliviaanse rituelen denken.
In zo’n liveconcert gebeurt er soms iets dat niet te benoemen is, en dat ons herinnert aan onze bestaansredenen en de zaken waarvoor we vechten.
Je bouwt samen een herinnering op, je kan er werelden delen, en misschien zelfs in de toekomst kijken. Op die manier zijn concerten een soort portaal, net zoals die rituelen dat zijn.’
In zo’n liveconcert gebeurt er soms iets dat niet te benoemen is, en dat ons herinnert aan onze bestaansredenen en de zaken waarvoor we vechten.
Ibelisse
Frank: ‘We kiezen de mensen waarmee we spelen ook op basis daarvan: ze zijn allemaal heel goed in het brengen van songs, maar tegelijk ook ongelofelijke improvisatoren.
We gaan de liedjes niet precies zo spelen als ze op de plaat staan: de geest van improvisatie en het magische creëren in het moment zal er ook heel erg inzitten.’
Ibelisse: ‘Het is de magie van dat ritueel op dat specifieke moment.’
Willen jullie nog iets over de plaat vertellen?
Ibelisse: ‘Misschien over ‘Writing With Knots’. De Andesvolkeren hadden geen geschreven taal, dus werd de meeste kennis mondeling doorgegeven. Maar ze hadden wel quipu, een systeem met geknoopte touwtjes, die dienden om informatie – getallen en administratie – door te geven.
Die verdwenen talen en kosmologiën nemen we net zo ernstig als elke andere taal. We willen die verdrongen technologie eren door ze te herinneren.’
Leggen jullie zulke thematiek ook uit aan de muzikanten die in de studio op zo’n track komen meespelen?
Ibelisse: ‘Vaak wel. Ben LaMar Gay en Avreeayl Ra zijn bijvoorbeeld altijd geïnteresseerd in het inhoudelijke aspect.
Zij speelden mee op ‘Writing With Knots’, en aan hen heb ik uitgelegd dat ik mijn synthesizer licht ontstemd had, om de klank van Andesfluiten te benaderen.
Wat er in de Andes gebeurt, is dat grote groepen mensen samen op lichtjes anders gestemde fluiten spelen. Dat geeft een erg transcendentaal effect, zeker als je op vierduizend meter hoogte onder een sterrenhemel luistert.
Dat was voor mij een rechtstreekse verwijzing naar die verloren quipu-techniek. ’
Wat er in de Andes gebeurt, is dat grote groepen mensen samen op lichtjes anders gestemde fluiten spelen. Dat geeft een erg transcendentaal effect, zeker als je op vierduizend meter hoogte onder een sterrenhemel luistert.
Ibelisse
Frank: ‘Door die hoogte ervaar je dat vreemde geluid dus ook nog eens met amper zuurstof in je hersenen: pretty trippy. En ook al leggen we dat niet altijd allemaal uit aan het publiek, dat soort informatie zit dus wel in de muziek verborgen.’
Op 18 april komen Ibelisse en Frank de sterren boven Gent van een soundtrack voorzien. Je mag je adem nu al een beetje beginnen inhouden…
Dareyn / Ibelisse Guardia Ferragutti & Frank Rosaly
Ritme en roots
20:15 Tickets